İslâmî öğretinin ana kaynağı Kur’ân-ı Kerîm’dir; dinimizle ilgili her konuda ölçü alacağımız ilk kaynak Kur’an’dır; ahlak da buna dâhildir. Önceki bir yazımda da belirtmiştim; defalarca yaptığım Kur’an taramalarında ayetlerin yaklaşık üçte birinin ahlakla ilgili olduğunu gördüm. Buna rağmen Kur’an’ın içeriğini tespit eden klasik kaynakların hiçbirinde ahlaktan bahsedilmez. Bunun sebebi araştırılmalıdır.

Gelenekte esas İslâmî ilimler olarak bilinen kelam ve fıkıh İslâmî ilimlerin kuruluş aşamasında kurulup bütün ayrıntılarıyla geliştirildiği halde sitemli ve kalıcı bir ahlak ilmi oluşmamıştır. Grek ahlak felsefesinden Arapçaya çevirilerin yapılmaya başlandığı miladi 9. yüzyıldan itibaren Müslüman filozoflar ve onların etkisiyle Râgıb el-Isfahânî, Mâverdî, İbn Hazm, Gazzâlî gibi din âlimleri 10-12. yüzyıllarda birkaç sistematik ahlak kitabı yazdılar. 6 yüzyıllık Osmanlı zamanında ise 16. yüzyılda yaşamış olan Kınalızâde’nin Ahlâk-ı Alâî’sinden başka bir tek ilmî ahlak kitabı yazılmadı.

Günümüzde çoğu dindar çevrelerin ve dinî eğitim kurumları hocalarının yoksulluk, adaletsizlik, hak hukuk ihlalleri gibi toplumsal ahlak sorunlarına ilgisizlik ve sessizlikleri buralardan geliyor.

Oysa –Faslı çağdaş Müslüman düşünür Taha Abdurrahman’ın ifadesiyle- “İnsanın niteliklerinin en özeli ahlaktır ve bu yüzden İslam’da ahlak bütün davranışların temelidir… Diğer insani faaliyetler sadece ahlakın ayrıntılarıdır” (Süâlü’l-ahlâk, Beyrut 2000, s. 188). Bu Kur’an’da da böyledir.

***

Kur’an’da ahlak konularına ilişkin 2.000’den fazla ayetin içinde iyilerin ve kötülerin niteliklerini sıralayan ayetler ve ayet grupları da var. Bunlardan 10 suredeki 49 ayette iyi Müslümanın 72 özelliğinin sıralandığı görülür. Bu 72 özelliğin 6’sı inanç, 8’i ibadet konularına girerken 58’i ahlak alanına giren konulardan oluşur. Bu konuların hepsi insan ilişkilerine dair temel ahlâkî erdem ve ödevleri içerir.

Aşağıda bunlara örnek olarak dört suredeki ayet gruplarının içeriklerini sunacağım.

a) İsrâ 17/22-39. Bu ayetlerde bazı buyruklar ve yasaklar sıralanır. Bunlar özetle şöyledir:

1. Allah’tan başka ilâh tanıma (tevhid); 2. Yalnız Allah’a kulluk et (ibadet); 3. Ana babana iyilik et; 4. Akrabaya, yoksula, yolcuya hakkını ver; 5. İsraftan sakın; 6. Düzgün ve rahatlatıcı konuş; 7. Ölçülü harca. 8. Geçindirememe korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin; 9. Zinaya yaklaşmayın; 10. Allah’ın haram kıldığı cana kıymayın; 11. Yetim malına ancak güzellikle yaklaşın; 12. Verdiğiniz sözü tutun; 13. Ölçü ve tartıda dürüst olun. 14. Dedikodu peşinde olma; 15. Ortalıkta böbürlenerek dolaşma.

Buradaki 15 buyruk ve yasaktan ilki itikadla, ikincisi ibadetle, kalan 13 görevin tamamı ahlak ve insan ilişkileriyle ilgilidir.

b) Kasas 28/54-55. Bu ayetlerde Müslümanlara örnek olması için geçmiş kavimlerden inanmış bir topluluğun bazı erdemleri şöyle sıralanmaktadır:

1. Sabırlıdırlar; 2. Kötülüğü iyilikle savarlar; 3. Muhtaçların geçimini sağlarlar (infak); 4. Boş söze, dedikoduya kulak asmazlar; 5. Karşıtlarına [bir barış jesti olarak], herkesin kendi yaptıklarından sorumlu olduğunu söylerler; 6. Onlara esenlik dileğinde bulunurlar; 7. Cahillere (kaba ve küstah davrananlara) uymazlar.

Bu ayetler grubunda sıralanan özelliklerin hepsi de ahlâkîdir.

c) Lokman 31/12-19. Bu ayetler, peygamber olduğu da söylenen Lokman’ın oğluna şu öğütlerini içerir:

1. Allah’a şirk koşma, 2. (Verdiği nimetler için) Allah’a şükret, 3. Ana babana teşekkür et, 4. Namazı kıl, 5. İyiliği emret-kötülüğü karşı ol, 6. Sabırlı ol, 7. Kibirlenme, 8. Şımarma, 9. Mütevazı ol, 10. Alçak sesle konuş.

Burada da 10 buyruktan biri iman, biri ibadet, sekizi de ahlak alanına girer.

d) Meâric suresi 70/22-34. Bu ayetler grubunda iyi Müslümanların özellikleri şu şekilde sıralanmıştır:

1. Namazı kılarlar, 2. Mallarında yoksula-çaresize “belli bir hak” tanırlar, 3. Din gününü (ahireti) tasdik ederler, 4. Ahiret azabından korkarlar, 5. İffetlerini korurlar, 6. Emanete riayet ederler, 7. Ahde vefa gösterirler, 8. Şahitlikte dürüst olurlar.

Buradaki 8 özellikten ilki ibadet, ikisi (3-4) itikad, 5’i ahlak ve insan ilişkileri alanına girer.

Son olarak şunu da hatırlatalım ki, bu ayetler grubunda geçen “mallarından yoksula-çaresize belli bir hak tanımak”tan maksat, farz olan zekât ibadeti olamaz. Çünkü bu ifadenin yer aldığı Meâric suresi erken Mekke döneminde inen surelerindendir; zekât ise çok sonraları Medine’de farz kılındı.