ADNAN BOYNUKARA - Perspektif

Türkiye, son 15 yılda hem güvenlik anlayışını güncelledi hem de güvenliğin nasıl üretildiğine dair köklü bir mimari dönüşüm yaşadı. Bu dönüşüm, tekil tehditlere verilen tepkilerden ziyade, devletin kendisini konumlandırma biçiminde gözlemleniyor. Bugün konuşulan yeni güvenlik mimarisi, askerî kapasitenin ötesinde; istihbarat, diplomasi, teknoloji ve siyasal karar alma süreçlerinin iç içe geçtiği çok katmanlı bir yapıyı ifade ediyor. Dolayısıyla yeni durumu, paradigma değişimi, kurumsal entegrasyon, bölgesel ve küresel kırılganlıklar, siyasal süreklilik, toplumsal ve ekonomik boyutlar üzerinden değerlendirmekte yarar var.

Güvenlik Paradigmasındaki Dönüşüm

Türkiye’nin güvenlik anlayışı, uzun süre reaktif bir karaktere sahipti. Tehdit, sınırda veya içeride belirir ve devlet buna karşılık verir şeklindeydi. Son dönemde ise bu anlayış yerini proaktif ve önleyici bir paradigmaya bıraktı. Tehdidin oluştuğu coğrafyaya müdahale etme, sınır ötesi güvenlik kuşağı oluşturma ve iç-dış güvenlik ayrımını fiilen ortadan kaldırma bu dönüşümün temel unsurları olarak somutlaştı. Bu bağlamda güvenlik artık yalnızca askerî bir mesele değil; siyasal istikrarın, diplomatik manevranın ve teknolojik kapasitenin kesiştiği bir alan olarak ele alınıyor. Yeni paradigma sıklıkla kimi ekipmanlar üzerinden, retorik düzeyde tartışılsa da asıl değişim araçlarda değil doktrinde yaşanıyor.

Yeni güvenlik mimarisinin en belirgin özelliklerinden biri, kurumsal entegrasyonun artmış olması. Bu ise özellikle dış politika, askeri yapı ve istihbarat arasında ortaya çıkan yeni eşgüdümle görünür oldu. Bu bağlamda istihbaratın, yalnızca bilgi toplayan değil, sahada ve diplomaside oyun kurucu bir aktör olarak konumlanmış olması oldukça önemli. İstihbaratın yeni hali, dış politika ve askerî tutumlara ivme ve derinlik kazandırıyor. Dış politika ise normatif bir dilin ötesine geçerek, kriz yönetimi, dengeleme ve arabuluculuk gibi jeopolitik reflekslerle şekilleniyor. Bu durum, dış politikanın daha pragmatik ve sahaya temas eden bir karakter kazanmasına işaret ediyor. Askerî yapı bu üçlü sacayağının operasyonel gücünü oluştururken, karar alma süreçleri daha merkezî ve hızlanmış bir karakter kazandı. Bununla birlikte, yerel kaynakların ve yerel teknolojinin kullanılma oranının artmış olması da bahsettiğimiz yeni güvenlik mimarisi için önemli bir kazanım. Bahsettiğimiz entegrasyonun, etkinlik sağladığı da açık. Bununla birlikte, yeni mimariyle ilgili olarak, kurumsal denetim ve şeffaflık konularında gerekli duyarlılığın sağlanması, yeni güvenlik mimarisinin kurumsallaşması açısından kıymetlidir.

Siyasal Değişimler Yeni Mimariyi Etkiler mi?

Türkiye’de güvenlik politikaları çoğu zaman iktidarlarla özdeşleştirilse de güvenlik mimarileri genellikle siyasal dönemlerden daha uzun ömürlüdür. Çünkü bu mimariler yalnızca siyasi tercihlerin değil, kurumsal kapasitenin, geleneğin ve sahada edinilmiş tecrübelerin ürünüdür. Bugün oluşan mimarinin çekirdeği -sınır ötesi güvenlik yaklaşımı, istihbaratın merkezî rolü ve çok yönlü diplomasi- büyük ölçüde kurumsallaşmış durumdadır. Bu nedenle olası siyasal değişimler, güvenlik mimarisinin varlığından ziyade nasıl işletileceğini etkileme potansiyeline sahiptir. Yani, yönelim, dil ve öncelik sıralaması değişebilir. Bazı alanlarda yumuşama veya normalleşme adımları atılabilir ancak mimarinin bütünüyle terk edilmesi hem bölgesel güvenlik hem de devlet kapasitesinin geldiği nokta dikkate alındığında düşük bir ihtimal olduğu görülür.

Burada belirleyici olan, güvenlik mimarisinin hangi ölçüde geri dönülmez bir kurumsal eşiği aştığıdır. Çünkü sınır ötesi askeri varlık, istihbarat ağları ve savunma sanayii altyapısı gibi unsurlar, yalnızca siyasi kararlarla kısa sürede tasfiye edilebilecek yapılar değil. Burada asıl değişim alanı, güvenliğin nasıl tanımlandığı, nasıl meşrulaştırıldığı ve hangi demokratik çerçeveye oturtulduğu üzerinden şekillenebilir. Güvenlik politikalarının parlamenter denetime açıklığı, hukuki sınırları ve toplumsal anlatısı, farklı siyasal tercihler doğrultusunda yeniden kurgulanabilir. Bu da mimarinin sert çekirdeğini değil, sivil-demokratik kabuğunu dönüştürme imkânı sunar. Bu bağlamda tartışılması gereken soru, güvenlik mimarisinin sürüp sürmeyeceği değil, hangi siyasal akıl ve hangi demokratik dengeyle sürdürüleceğidir.

Bölgesel Kırılganlıklar ve Güvenlik Mimarisi

Ortadoğu’nun kronik istikrarsızlığı, devlet dışı silahlı aktörlerin varlığı ve sınırların geçirgen hâli, Türkiye’yi sabit ve statik bir güvenlik doktrini yerine esnek, çok katmanlı ve durumsal bir güvenlik mimarisi kurmaya zorlamaktadır. Bu bağlamda güvenlik, yalnızca sınır savunması değil, kriz yönetimi, alan kontrolü ve risklerin yayılmasını önleme kapasitesi olarak yeniden tanımlanmaktadır.

Suriye ve Irak örneklerinde görüldüğü üzere, (şu an kısmi iyileşme olsa da) otorite boşlukları geçici değil yapısal bir nitelik kazanmış durumda. Bu durum, devletler arası klasik tehditlerin yanında, hibrit ve asimetrik riskleri kalıcı hâle getirmektedir. Türkiye’nin sınır ötesi varlığı ve istihbarat merkezli güvenlik yaklaşımı, bu kalıcılığa verilen stratejik bir yanıttır. Doğu Akdeniz’de enerji rekabeti ve deniz yetki alanları etrafında şekillenen gerilimler ile Kafkasya’daki kırılgan denge, güvenlik mimarisini yalnızca güney sınırlarına değil, çoklu cephelere yayılan bir perspektifle ele almasını zorunlu kılmaktadır. Bu durum, güvenlik mimarisinin coğrafi kapsamını genişletirken, aynı zamanda kaynak kullanımı ve önceliklendirme konusunda yeni gerilim alanları da üretmektedir.

Yeni güvenlik mimarisi, bölgesel istikrarsızlığın nedeni değil, aksine bu istikrarsızlığın uzun vadeli ve yapısal hâle gelmesine verilen bir yanıt olarak değerlendirilmeli. Ancak bu yanıtın sürekli ve yoğun bir güvenlik refleksine dönüşmesi, geçicilik ile kalıcılık arasındaki sınırın bulanıklaşması riskini de beraberinde getirebilir. Güvenlik mimarisinin esnekliği bir avantaj olmakla birlikte, bu esnekliğin kalıcı bir olağanüstülük hâline evrilip evrilmediği, önümüzdeki dönemin en kritik tartışma başlıklarından biri olacaktır.

Küresel Sistem: Çok Kutupluluk ve Belirsizlik

ABD-Çin rekabeti, NATO’nun dönüşümü ve küresel sistemde artan belirsizlik, uluslararası düzenin uzun süredir alışılmış normatif ve kurallı yapısından uzaklaştığını göstermektedir. Güç dengelerinin daha akışkan hâle geldiği bu ortamda, orta ölçekli devletler için hem jeopolitik manevra alanları genişlemekte hem de öngörülebilirlik ciddi biçimde azalmaktadır. Türkiye, bu tabloda tek bir stratejik eksene yaslanmak yerine, çok yönlü, esnek bir güvenlik ve dış politika hattı izlemektedir. Batı ittifakıyla kurumsal bağlarını korurken, Rusya, Çin ve bölgesel aktörlerle eşzamanlı ilişkiler geliştirmesi bu yaklaşımın bir yansımasıdır. Bu tutumun, kısa vadede taktik esneklik sağladığı açık. Ancak bunu yönetmenin olası maliyetlerini dikkate almakta yarar var.

NATO’nun kolektif güvenlik anlayışından ulusal önceliklerin daha belirleyici olduğu bir yapıya evrilmesi, Ankara’nın ittifak içindeki konumunu hem daha vazgeçilmez hem de daha sorunlu hâle getirmektedir. Sorunlu halin nedeni, ittifakın Ankara’nın önceliklerini kabul etme konusunda sergilediği tutumdur. Öyle ki, zaman zaman “benim tehdidim seninkiyle aynı değil” gerilimi oluşuyor. Benzer şekilde küresel sistemde artan yaptırım siyaseti, tedarik zinciri kırılmaları ve enerji güvenliği sorunları, güvenlik politikalarını ekonomik ve teknolojik bağımlılıklar üzerinden yeniden şekillendiriyor. Bu bağlamda çok kutupluluk, Türkiye için yalnızca bir fırsat alanı değil, aynı zamanda sürekli denge kurmayı gerektiren bir kırılganlık rejimi üretmektedir. Esnekliğin sürdürülebilirliği, yalnızca diplomatik maharetle değil, ekonomik kapasite, kurumsal istikrar ve iç siyasal uyumla doğrudan ilişkilidir. Aksi takdirde çok yönlülük, stratejik özerklikten ziyade stratejik aşırı yüklenme riskini beraberinde getirebilir.

Güvenlik Mimarisi, Ekonomi ve Toplumsal Yapı

Ekonomi ve toplumsal yapı, çoğu zaman ikincil görülür ama belirleyicidir. Güvenlik mimarisi, ancak ekonomik kapasiteyle uyumlu ve toplumsal meşruiyetle desteklendiği ölçüde sürdürülebilir. Sınır ötesi operasyonlar, istihbarat kapasitesinin genişlemesi ve artan diplomatik angajmanlar, kaçınılmaz olarak ciddi bir ekonomik yük üretmektedir. Kısa vadede bu maliyetler yönetilebilir görünse de, uzun vadede güvenlik ile kalkınma arasında sağlıklı bir denge kurulmadığında, güvenlik mimarisi kendi sınırlarına çarpma riski taşır.

Elbette güvenlik, ekonomik kapasitenin yerine geçebilecek bir unsur değildir. Ancak onunla eşgüdüm içinde olmak zorundadır. Ekonomik kırılganlıkların derinleştiği bir ortamda, güvenlik politikalarının maliyet-etkinlik analizinden kopması, stratejik özerklik iddiasını zayıflatabilir. Bu nedenle güvenlik mimarisinin başarısı, yalnızca sahadaki operasyonel kapasiteyle değil, aynı zamanda ekonomik dayanıklılıkla ölçülmelidir. Öte yandan güvenlik mimarileri yalnızca devlet kurumlarıyla da ayakta kalmaz. Toplumsal meşruiyet en az kurumsal kapasite kadar belirleyicidir. Türkiye’de toplum, tarihsel ve coğrafi koşulların da etkisiyle güvenlik tehditlerine karşı güçlü reflekslere sahip. Ancak güvenliğin sürekli bir olağanüstülük olarak sunulması, zamanla güvenlik algısının normalleşmesine ve hatta duyarsızlaşmaya yol açabilir.

Toplumun bu mimariyi içselleştirmesi, güvenliğin mutlaklaştırılmasıyla değil, şeffaflık, hesap verebilirlik ve kamusal tartışma kanallarının açık tutulmasıyla mümkündür. Aksi hâlde güvenlik söylemi, toplumsal mutabakat üreten bir çerçeveden ziyade, pasif kabulleniş oluşturan bir araca dönüşebilir. Bu durum, kısa vadede istikrar sağlıyor gibi görünse de, uzun vadede güvenlik mimarisinin toplumsal dayanaklarını zayıflatma riskini barındırır. Dolayısıyla, yeni güvenlik mimarisini tartışırken, mesele yalnızca “ne kadar güvenlik” değil, hangi ekonomik ve toplumsal maliyetlerle, hangi siyasal meşruiyet zemini üzerinde güvenlik üretildiği sorusu etrafında ele alınmalıdır.

Güvenlik-Özgürlük Dengesi

Güvenlik ile özgürlük arasındaki denge, yalnızca Türkiye’ye özgü bir mesele değil. Ancak bu gerilim, coğrafi konum, bölgesel istikrarsızlıklar ve tarihsel devlet-toplum ilişkileri nedeniyle daha keskin biçimde yaşanmaktadır. Güvenlik tehditlerinin süreklilik kazandığı bir ortamda, güvenlik alanının giderek genişlemesi ve buna paralel olarak özgürlük alanlarının daralması, geçici bir istisna olmaktan çıkıp kalıcı bir yönetim pratiğine dönüşme riski taşımaktadır. Buradaki temel sorun, güvenliğin zorunlu bir kamusal ihtiyaç olarak mı yoksa siyasal alanı düzenleyen merkezi bir ilke olarak mı ele alındığıdır. Güvenlik, özgürlüklerin alternatifi olarak konumlandığında hukuki sınırlar esnekleşir, olağanüstü tedbirler normalleşir ve demokratik denetim mekanizmaları zayıflar. Bu durum, kısa vadede istikrar üretiyor gibi görünse de, uzun vadede hem özgürlükleri hem de güvenliğin kendisini aşındıran bir paradoks oluşturur.

Dolayısıyla asıl mesele, güvenliği özgürlüklerin karşıtı değil, onların güvencesi olarak tanımlayacak bir siyasal ve hukuki çerçevenin kurulup kurulamayacağıdır. Bu çerçevenin başarısı, yalnızca yasal düzenlemelere değil, güvenlik politikalarının şeffaflığına, yargısal denetime açıklığına ve parlamenter gözetim mekanizmalarının işlerliğine bağlıdır. Aksi hâlde güvenlik söylemi, demokratik meşruiyet üreten bir araç olmaktan çıkarak, yönetilebilirlik adına alan daraltan bir pratiğe dönüşebilir. Türkiye açısından bu dengeyi kalıcı bir sorun olmaktan çıkarmanın yolu, güvenliği sürekli genişleyen bir alan olarak değil, sınırları açıkça tanımlanmış ve demokratik denetime tabi bir kamu politikası olarak ele almaktan geçmektedir.

Süreklilik mi, Yeniden Düşünme mi?

Türkiye’nin yeni güvenlik mimarisi büyük ölçüde kurulmuştur ve kısa vadede ortadan kalkması beklenmemelidir. Güvenlik mimarisi, bölgesel kırılganlıklar ve küresel belirsizlikler dikkate alındığında sadece bir tercih değil, yapısal bir zorunluluktur. Devlet kapasitesinin geldiği nokta da bu zorunluluğu güçlendirmektedir. Ancak bu tespit, mimarinin sabit ve tartışılmaz olduğu anlamına gelmemelidir. Asıl mesele, bu güvenlik mimarisinin nasıl yönetileceği, hangi siyasal ve hukuki sınırlar içinde işletileceği ve toplumla nasıl bir ilişki kuracağıdır. Güvenliğin kapsamı genişledikçe, karar alma süreçlerinin merkezîleşmesi ve istisnai tedbirlerin kalıcılaşması riski de artmaktadır. Dolayısıyla tartışma, güvenliğin gerekliliği üzerinden değil, hangi ilkeler, hangi denetim mekanizmaları ve hangi toplumsal mutabakat zemininde sürdürüleceği üzerinden yürütülmeli.

Önümüzdeki dönemde Türkiye’yi iki temel eğilim beklemektedir. İlki, mevcut güvenlik mimarisinin büyük ölçüde korunarak, daha fazla kurumsallaşma ve teknik kapasite artışıyla sürdürülmesi. İkincisi ise güvenlik mimarisinin çekirdeğini muhafaza ederken, onu demokratik denetim, ekonomik sürdürülebilirlik ve toplumsal meşruiyet açısından yeniden düşünmeye açılmasıdır. Bu iki yol arasındaki fark, mimarinin varlığından çok, niteliğini belirleyecektir.

Dolayısıyla yeniden düşünme, güvenlikten vazgeçmek anlamına gelmez, gelmemeli. Aksine, güvenliği daha öngörülebilir, sınırları tanımlı ve hesap verebilir kılmayı hedefleyen bir yaklaşımı ifade eder. Süreklilik ile yeniden düşünme arasındaki gerilim, güvenlik mimarisini zayıflatan değil, doğru yönetildiği takdirde daha dayanıklı hâle getirebilecek bir imkân olarak okunmalı. Son tahlilde kritik soru, güvenlik mimarisinin sürüp sürmeyeceği değil, bu mimarinin hangi siyasal akıl, hangi ekonomik kapasite ve hangi toplumsal rıza ile sürdürüleceğidir. Bu sorunun cevabı, önümüzdeki dönemde nasıl bir devlet ve toplum tasavvuruna sahip olacağımızın ipuçlarını da verecektir.