1. YAZARLAR

  2. Kutbeddin Nurlubaş

  3. Kird/Zaza Kürtleri ve Kirdî/Zazakî Notları...
Kutbeddin Nurlubaş

Kutbeddin Nurlubaş

Yazarın Tüm Yazıları >

Kird/Zaza Kürtleri ve Kirdî/Zazakî Notları...

A+A-

     Kürt ve Kürdistan tarihi özellikle İslamdan sonraki 1400 yıllık İslam tarih ve coğrafyacıların kayd ettikleri araştırıldığında... Hatta Bingöl Üniversitesinin ev sahipliğini yaptığı Zaza Semposyumunda, Tarihte Zazalar tebliği bile, Zazaların Kürtlerin bir kolu ve aşireti olduğu gerçeği dile getirildiği görülecektir...

     İsimlendirme üzerinde yargıya varmanın yanlış sonuçlara götürüceği de açıktır:
Mesela, Liceli kurmanclar, zazalara "dimbili" dediklerine bizzat ben çocukken şahid olmuştum. 1975 yılları... 

     Yine, ilk Zazaki yazılı metinlerden olan ve 1899 da 400 nüsha Diyarbekirde basılan Liceli Ahmedi Hasî’nin yazdığı Zazakî mevlide "Mevlîda Kirdî" demektedir. Aynı mevlid için, Diyarbekir Osmanlı Matbuat Müdürlüğü ise Zazaki Mevlid demektedir.

     Güney Kürdistan hükümetinin şu anda resmi Kürtçesi "Sorani" dir... Soraniyi Kürt denilen kurmanclar anlamıyor ve kelime Kürtlüğü çağrıştırmıyor diye Soraniyi Kürtçe değildir diyebilir miyiz?... 

     Yine Soranlar, hem bire bir ben şahidim ki Diyarbekirde bir akrabanın dükkanında Soran Kürtleri en büyük Kürt kitlesi olan kurmancların kurmancisine genellikle "Behdini" diyorlar. Hatta Soran siteleri Soraniden ayrı Kurmanci olarak yazdıklarında "Behdini" derler... 

     Yine Kırd olan Zazalar, Kürt diye nitelenen Kurmanclara "Kirdasi" dedikleri bölgeler vardır... 

     Yine Tunceli Zaza Kürtleri için bizzat 1938 deki katliamdaki gazete haberini hatırlıyorum: "Bu Kırmanjlar" diye başlık atmıştı. Zaten kendileri de kendilerine Zaza demez Kirmanj/c derler… Ve bunlar bu günkü ismlendirme ile Zaza ve Zazacadır.. Ben de aynen anlıyorum Zazakilerini...

     Demek ki isim farklılığı, o toplumuun aidiyetini belirlemek/belirizlemek için yetmiyor ve gördüğünüz gibi çok yanlış değerlenidrmelere ve sonuçlara kapı aralayacağı açıktır...

     Ayrıca sadece bir lehçeyi bilen diğer lehçeyi eğer bilmiyorsa sanki bir başkalık var gibi zannedebilir. Mesela ben hem Kurmanci hem Zazakiyi bildiğim için nasıl aynı kök üzerine geliştiği her kelime, fiil, kavram ve cümlede zaten kendini gösterdiğini anlıyorum...

     Ayrıca ana dili bu Kürt lehçeleri bile olsa eğitim sisteminin Türkçe olmasıyla lehçelerin faklılığının anlaşılmaması bu asimilsayon ortamında sağlıkli değerlenidirmeye de referans olamaz...

     Kendi lehçelerini bile unutma ile karşı karşıya iken, nasıl diğer lehçelerin detayında haberdar olunabilir...

     Türkiyede hem Zazaki hem Kurmanci zaten eğitim dili değil .. Birinin müdafaası diğerinin zaten müdafaasını gerektirir... Bir de Kurmanclarin devlet destekli kurumları yok ki Zazacayı unuttursun veya geri planda bıraksın ve böylece bu konuda suçlansın... Kurmanclar da Zazalar da Türk eğitim sistemi içinde beraber asimilsayona maruzdurlar... Birinin kurtuluşu diğerinin de kurtuluşunu gerektirir... Türklerin Zazalar ayrıdır derken Zazaları, Türkçe asimilasyondan geçirdiklerini unutuyorlar... Zazaları Kürtlükten ayırma zazalara yaramayacak, ancak başlanan süreçte bir tedbir alınmasa Zazların Türkleşmesini netice verecektir...

     Biliyorsunuz bazen Türkçe konuşan devletlerin devlet başkanları bir araya geliyor. Ve bu konuda resmi programlar var… Bunlar, Türkiye, Azerbaycan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan... Türkiyede ki resmi sistem ve Türkler: Azerice, Kırgızca, Türkmence, Özbekçe, Kazakça ve Türkiye Türçesini beraber Türkçe olarak niteliyorlar... Halbuki diğer beş dillerin mensupları devletlerde yaşayan Azeriler hariç ne onlar Türkiye Türkçesini anlar ne de Türkiye Türkleri onların dillerini anlar… Tamamen başkalaşıp farklı diller oldukları halde, yine bütün bu resmi dillere Türkçe deniyorsa, hangi mantıkla Zazaki, Sorani, Goranî/Hewramani ve Kurmanciyle beraber Kürtçeden ayrılır?!... Türkçe için bu mantık kabul ediliyor da, Kürtçe için neden edilmediği ise, siyasal bir sorunla karşı karşıya olduğu içindir. Yoksa bilimsel bir tarafı yoktur...

     Soru: Şuan Kürtlerde Türklerin yaptığı gibi Zazaları Kürtleştirmeye çalışıyorlar bu konu hakında nedersiniz, zaza bir lehçemidir yoksa zazalarda kürtleştirmeye çalışılan bir halkmıdır?

     Cevap: Bir Osmanlı subayı olup İrakta 6 kere Ulaştırma bakanı olan M.Emin Zeki Beg, Nubihar yayınları arasında çıkan Kürtler ve Kurdistan tarihi kitabında anlattığına göre; İslam tarihçileri özellikle Memlükler döneminde Kürt aşiretleri arasında bir araştırma yapılmış; teker, teker isimleri, hane sayıları ve nerelerde yaşadıkları belirtilmiştir. Zaza da bir Kürt aşiret ismi olarak geçer... Ve Siverek/Maden civarında yaşarlar der...

     Şeyh Said hareketi etrafında ekserisi Kürt Zaza aşiretleri olmasına rağmen ne kendi aralarında ve nede Türkiye devlet nezdinde bir Zaza hareketi değil bir Kürt hareketi olarak adlandırılmıştır...

     Zazaca ve kurmanci dil bakımından aynı kökten geldiği gün gibi aşîkardır... Örnek: (Zazaki) We  ino çî beno dano  day xwe... (Kurmanci) Ew vê tişti dibe dida dîya xwe... (Türkçe) O bu şeyi götürüp veriyor annesine...

     Dikkat edildiyse bir dilin önemli kısmı fiillerdir... "götürme ve verme" fiilini düşünelim... Zazaki de "benê danê", Kurmanci de "dibî dıdî"… Zazaki deki "no" son eki kalksa "be" kalıyor. Kurmancide "di" ön eki ekleniyor oluyor "dibe"... "dano" deki "no" son ekini kaldırınca "da" kalıyor. Kurmancideki "di" ön eki eklenirse "dida" oluyor...  Bizim çevrede  Zazalar hep kendilerini  Kürd bilirler. Ama kurmanc değil... Kürmanclar ve Kurmanci dört ülke olan Türkiye, İrak, Suriye ve İran da var ondan dolayı Kurmanci çok yaygın ve her tarafta olunca Kürt denince Kurmanc ve Kürtçe denince Kurmaci anlaşılmıştır... Zazalar ise yalnız Türkiyede ve Kurmanclara göre son 40 yıl hariç daha kapalı ve dağlık kesimde yaşamışlardır…

     Doğrudur devlet  nezdinde genellikle Zaza ismi kullanılmaktadır.. Ama onlar aynı zamanda Dimbili,  Kırd ve Kırmandırlar... Ayrıca Kurmaclar devlet zoruyla eğitim sistemi içinde nerede Zazaları Kurmanclaştırmışlar?... Zazalar, Türkçe konuşuyorlar ve Türkleşiyorlar... Zazaların, Kurmanclarla birlikte eğitim sistemiyle Türkleştilildiğini söylemek daha doğrudur... Ayrıca Kumancların şöyle bir hatası vardır; kendilerine Kürt deyince ve Kurmanciye Kürtçe deyince, Zazalar ve Zazaki dışarıda kalıyor... Doğru Termineloji; Zaza, Kurmanc, Soran ve  Goran hepsini birlikte Kürt demek lazım... Zazaki, Kurmanci, Gorani ve Sorani beraber Kürtçe dir...

     Zaza Kürtleri arasında welatsız ve milliyetsiz soyut bir islam anlatımı ve vurgusu bu politikayı sürdürenlerin de işine yaramayacaktır... İşte İşid'e en fazla Bingölden militan katılımı olmuş.. Bingöl Üniversitesi ve derin yapılar, Zaza Kürtlerini Kürtlükten ve Kürdistan koparmaya çalışınca, bu iş Şeyh Said Hazretlerinin muharrik merkezi olan Kırdların/Zazaların bizzat kendisine yaramayacak, ancak başka mahfillerin aleti olmaktan öteye geçemeyecektir...

     Bingöl Üniversitesinin Zaza tarihi ve Kültürü Sepozyumunun kitabını dün biraz daha okudum: Resmen ön kabul şu: Zazalar Kürt olmamalı...

     Dersim Zazaları kendilerine Kirmanc ve dillerine de Kirmancca diyorlar ki bunlar Zazaların Kurmanclardan/Kürtlerden! coğrafik olarak ta en uzak ve irtibatı kesik olanlarıdır. Ama Kurmanciye kasıtlı olarak Kürtçe deniliyor… 

     Düşünebiliyor musunuz!?  Bir bölümün başlığı şu:

     "III. 2. Dersimce/Zazaca/Kırmanç Dilinin Dil Akrabalıkları ve Kürtçe’den farkı".

     Halbuki Kürtçeye de Kurmanç Dili dese, neredeyse isim de aynı olacağından mukayeseye bile ihtiyaç kalmayacak ! Yani başlık komik olarak şuna dönüşecek: "... Kırmanç Dilinin Dil Akrabalıkları ve Kurmanç'a dan farkı" !...

     Zaza kelimesi üzerinde Zazaların kökeni ayrı teoriyle üretiliyor... İlk çağlarda bir yazıtta geçen Zazana kelimesinden dolayı. Mekan, Doğu Anadolu Fırat nehri kıyısı… Dinbili üzerinde ayrı bir teori ileri sürülüyor. Hazar denizi güneybatısındaki Geylan bölgesi...

     Fakat neden ise Kird ve Kirmanc kelimelerin tarihi köklerine inilmiyor. Onlar üzerinden teori bilerek üretilmiyor. Halbuki, Zazalar kendine Kird ve Kirmanc da diyor. Ayrıca batılı kaynaklardan aldıkları bu iki zıt teori ki bir birleriyle çelişiyor zaten...

     Aynı zamanda, 9., 10. ve 11. asırda yaşamış İslam tarihçi ve coğrafyacılar da Dinbili ve Zaza aşiretlerine ait verdikleri bilgilere ise hiç uymuyor. Bu tarihçilere göre Dinbili'ler, 9. asırda Muslul civarında da yaşıyorlar... 

     Yine Zaza ve Dinbilî, Kürtlerin aşiretleri olarak geçmektedir... Mesela Zaza aşireti Memlükler dönemi bir araştırmada Siverek civarında bir Kürt aşireti, başka bir kaynakta Maden civarında bir Kürt aşireti olarak geçmektedir...

     Yine komşu coğrafyalarda ve Kurmanclardan hem coğrafya hem de dil olarak uzak yaklaşık on grub ve millet ve dilleriyle akrabalık tutulmaya çalışılıyor. Bu konu en yakın oldukları halde Kurmanci yani kendi tabirleriyle Kürtçe için dile bile yapılmıyor. Kanaatim ilmilikten uzak, ön kabul üzerine kurulu ve yanlı bir çalışma olarak görünüyor…

     Zazaca Kürtçenin lehçesi değildir diyenler, genellikle K urmanciye Kürtçe dediklerinin farkında değiller... Doğrudur, Zazaki Kurmancinin lehçesi değil... Zazaki/JKırdi, Kurmanci/behdini, Sorani/Babani, Gorani/Hewrami beraber Kürtçedir ve beraber Kürtçenin lehçeleridir... Bazıları der Zazaki Kurmanciden fazla Farsçaya benzer. Hayır efendim Farsçada çok önemli özellik olan erillik-dişllik yok ama ortak olarak Kurmaci ve Zazaki’de var... 

     Prof. Heiner Eichner: "Partça’da (yani Orta İran bölgesinde konuşulan dil), ‘dişil’ ayrımı yoktur. Ancak Kurmanci ve Zazaca’da bu mevcuttur. Dilin içindeki ‘dişil’ ayrımı, sonradan dile dahil olabilecek bir durum değildir. Dolayısıyla Partça, ne Zazaca’nın ne de Kurmanci’nin kökü olamaz."

     En muhalif dil bilimci Kurmanci ve Zazakinin akraba olduğunu söyler... Yanlışlık bütün tarihin aksine yalnız Kurmancların, son yıllardaki Türkiye resmi sistemi içinde Kürt olarak algılatılmasıdır…

     “Zazalar Kürt değil” diyenler, Zazalar Kürt değildir demekten başka hiç bir şey demiyorlar... Zazalar kurmanc değil anlarım hane... Bingöl Üniversitesini akademik sempozyum kitabını okudum... Oradaki tarihte Zazalar makalesi bile kitabın tüm pardigmasını çürütecek yeterlilikte... 1400 yıllık bütün İslam tarihçileri Zazaları/Dimbilileri hep Kürtlük içinde tanımış ve bulmuşlardır... 

     Ve en önemlisi Zazaların kendi sloganı değildir ! Zazaları kendi fıtratı ve doğası içinde kabul edip inkişafını sağlamak ta değildir. Çûnkü o zaman Zazalar, Zazadır demelerı lazımdı…

     Bunu söyletenler, Zaza Kürtlerini derinden ve çaktırmadan siyasi maksatlı olarak Kürtlükten koparıp, kendilerine bağlayan bir slogandır... Bunu yapanlar, iyi yer seçmişler, tedbir alınmasa 1925 te Şeyh Said efendimizin motor gücünü dönüştürmek üzereler!..

     Bingölde 5-6 kişilik gruplar halinde, 16-17 yaşlarındaki gençleri Işid’e gönderen bir şebeke, uzaktan tanıdığım bir alinenin de çocuğunu götürmüş. Farkına varıp sınıra kadar ardından gidildiği halde, sınırı geçtikleri için yetişilmemiş... Bu durum daha önce yaptığım değerlendirmeyi te'yid etmektedir…

     Kürtlerde ve Kürdistanda özellikle welatsız ve milliyetsiz soyut İslam, din ve ümmet vurgusu, bunu yapanlara da fazla faydası olmayacaktır... Mesela Türk resmi tezinin Kürtlere yönelik derinden bu tavrı, üniterliğe bir derce yarasa da, pergelin çivisinin yerden koparılması ve ağacın kökünün yerinden sökülmesiyle kontrolsüz bir duruma düşmesi gibi, başka merkezlerin, milletlerin ve devletlerin de orada alan bulmasına, maniple etmesine ve Kürtlerin içinden kendi milliyet ve welatına faydasız hatta düşman mücahit(!) üretimine de imkan vermektedir... Yani Türklük içindeki Müslümanlık yaşansın derken, Araplık içindeki Vehhabilik ve Hariciliğe alan açtığı gibi, Farslık içindeki Şialık ve Hümeynicilğie de kapı aralanmış olmaktadır. Bu durum şu anda Sünni Zaza Kürtlerinin yaşadığı merkez ve şehirlerde nispeten daha çok ortam bulmaktadır...

     Derin yapılar, zaten Zazaları Kürtlükten ve Zazacayı Kürtçeden koparma hummalı faaliyeti içinde iken, Kurmanclara yalnız Kürt denilirse ve Kurmanciye yalnız Kürtçe denince, bilmeden ve fark edilmeden kullanılan bu yanlış terminoloji onların değirmenine su taşır...

     Zaza Kürtleriyle alakalı derinden bilgi kirliliği var... Bu kirlilik, yapanların üslubunda zaten kendini ele veriyor... Bu nedenle, sağlıklı bilgiye, tarihi ve sosyolojik beraberliğe, dil ve kültür yakınlığına bakmak gerekmektedir…

Önceki ve Sonraki Yazılar

YAZIYA YORUM KAT

UYARI: Küfür, hakaret, rencide edici cümleler veya imalar, inançlara saldırı içeren, imla kuralları ile yazılmamış,
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.
4 Yorum