İnsanın sözleri, fiilleri ve düşünceleri bir tür maddi aleme aittir veya insanın maddi boyutu ile ilgilidir. Dolayısıyla insanın zahiri ile ilgilidir. Ama insanın sürekli olarak tekrarladığı düşünceleri, sözleri ve fiillerinden meleke adında cevher denen bir şey insan nefsinde vücuda gelir. Bu cevher, insan nefsinin özünü oluşturur, insanın uhrevi suretini şekillendirir.

İnsanın tekrarladığı her fiilin, kendi nefsinde kalıcı olan (cevher) bir etkisi vardır, bir karşılığı vardır. Bu durum, aynı zamanda fail, fiil ve mefulun ittihadı anlamına gelir.

Fail insandır. Fiil, insanın eseridir. Bu fiilin etkisi ve sonucu yani mefulu da yine insanın kendi nefsinde vuku bulmaktadır.

İnsan kendi fiilleri açısından hem ekendir, hem ekindir(keşt) hem de tarladır(keştzar). Diğer bir ifade ile çiftçi kendisidir(zari’). Ektiği tohum, fiilleridir(zer’). Ektiği yer kendi nefsidir(mazraa). Kendi eliyle kendisinde ektiğini kendisinde biçecektir.

Şair bunu şöyle ifade ediyor:

تو هم کشت خودی هم کشتزارت

هر آن چه کشته ای آید به کارت

(To hem keşt-e khodi hem keştzaret

Her an çı keşti ayed be karet)

“Sen hem ekininsin hem tarlansın

Her ne ektiysen onu biçersin”

İnsanın fiillerinin kendi nefsinde bıraktığı bu etki, aynı zamanda insanın zatının kitabıdır, insan nefsinin aynasıdır. Bu kitap ayna gibi kıyamette karşısına tutulacak ve herşeyi gösterecektir:

“Kitap konulmuştur. Artık suçlu günahkarların, onda olanlardan dolayı dehşetle korkuya kapıldıklarını görürsün. Derler ki: ‘Ey vahlar bize! Bu kitaba ne oluyor ki, küçük büyük her şeyi sayıp döküyor?’. Yapıp ettiklerini (önlerinde) hazır bulmuşlardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmez.”(Kehf:49)

Hesap günü insanın fiilleri, sonuçları ile birlikte açığa çıkacak. Dünyada batın olan, gizli olan orada açık olacak. Dünyanın batını orda zahir olacak. Şair ne güzel söylemiş:

تو را تبلی السرائر هست در پیش

نگر جوانی و برانی خویش

نمی دانی که در تبلی السرائر

شود هر باطن آنجا ظاهر

(Tora tübla esserair der piş

Niger cevani ve borani khiş

Nemidani ki, der tübla esserair

Şeved her batın anca zahir)

“Sırların açığa çıkacağı gün, önündedir

Bak ve gör gençliğini ve bilmezliğini

Bilmiyorsun sırların açığa çıkacağı günde

Her gizli açık olacaktır.

İnsan, kendi banisidir, kendini inşa etmektedir. İnşaat malzemesi de kendi fiilleridir, akvali ve ef’alidir. Şair bu hakikati şöyle ifade ediyor:

چو علم اند و عمل بانی انسان

هر آن کس هر چه خودرا ساخت هست آن

(Çü ilmend ve amel baniy-e insan

Her ankes her çı khodra sakht hest an)

“İnsanı inşa eden, ilmi ve amelidir

Her kim kendini nasıl inşa ettiyse odur”

Özcesi eken de biziz, ekilen de biziz, ekilen yer de biziz. İnşa eden de, inşa malzemesi de inşa edilen de biziz. Her birimiz bu hayatta inşaatçıyız, ziraatçıyız. Kendimizi inşa ediyor kendimizi ekiyoruz.

Mahsulumuz matlub, akibetimiz hayrolsun.